Yatırımcıların aynı finansal araç için aynı boyut ve fiyattan, herhangi bir mali kazanç sunmayacak şekilde ve çoğunlukla aynı anda verdikleri alım ve satım emirlerine kendi kendine işlem (wash trading) denir. Kendi kendine işlemlerin amacı kâr elde etmek değil, arz ve talep dengesine ilişkin yanıltıcı veriler sunarak piyasayı manipüle etmektir.
İşlem hacmi, finansal piyasalarında oldukça önemli bir unsur. Yüksek hacim, belirli bir piyasada çok sayıda yatırımcı olduğunu ve likit bir piyasa olduğunu gösterir. Ne var ki kendi kendine yapılan işlemler, hacmi suni bir şekilde artırarak aslında olmayan bir likidite bolluğu izlenimi sunar.
Kendi kendine işlem neden yapılır?
Kendi kendine işlemler, temelde birbirini geçersiz kılan aynı finansal araç için alım ve satım işlemleridir ve ticari bir değerleri yoktur. İşlemi yapan yatırımcıya kâr sağlamadıkları gibi, çoğu borsada ödenen işlem ücretleri nedeniyle tam aksine yatırımcının zarar etmesine sebep olurlar. Bu nedenle gerçekleştirilmeleri için manipülasyon dışında mantıklı bir sebep yoktur.
Bu türden işlemler, hem işlem fiyatı hem de büyüklüğü bakımından birbiriyle uyuşur ve çoğunlukla art arda verilen emirlerdir. İşlemler sonucunda yatırımcının mülkiyetinde herhangi bir değişiklik olmaz, hatta işlem ücretleri nedeniyle zarar etmesi dahi mümkündür. Bu işlemler risk transferi de içermez.
Kendi kendine işlemlerin asıl amacı, işlem yapılan varlığın piyasasında yoğun bir şekilde işlem gerçekleştiriyormuş izlenimi vermek ve piyasayı manipüle etmektir. İşlem hacmini veri olarak kullanan yatırımcılar, söz konusu varlığa yüksek talep olduğu izlenimine katılarak yatırım yapmaya karar verebilirler. Böylece varlığın fiyatı artabilir ve manipülasyon yapan yatırımcı bu durumdan karşılar edebilir.
İlginizi çekebilir: Kripto para sözlüğü - 1
İşlem hacmini şişirmek, piyasadaki likiditeyi de olduğundan yüksek göstereceğinden dolayı, özellikle de yeni yatırımcıları piyasaya çekecektir. Bu yöntem, aynı zamanda platformun likit olduğu izlenimini vermek isteyen aracılar tarafından da kullanılabilmekte.
Kendi kendine işlem, bir kişinin kendi hesapları arasında gerçekleştirilebildiği gibi, danışıklı dövüş içinde olan farklı kişilere ait hesaplar arasında da gerçekleştirilebilir. Burada asıl önemli nokta, mülkiyette bir değişiklik oluşup oluşmadığı, yani bu tür bir işlemi yapmanın ekonomik motivasyonu olup olmadığıdır.
Alım ve satım emirlerinin kendi kendine işlem teşkil etmesi için aynı anda verilmesi gerekli değildir. Çoğu ülkede düzenlemeler, son 30 günlük süre içerisinde yukarıda bahsi geçen türden işlemleri kendi kendine işlem olarak kabul eder.
Kendi kendine işlem yasal mı?
Kendi kendine işlem yapmak, çoğu ülke tarafından yasaklanan ve ciddi yaptırım ve cezalara tabi olan bir eylemdir. Örneğin ABD’de kendi kendine işlem yapmak, federal hükümet tarafından ilk olarak 1936 Emtia Borsası Kanunu ile yasaklanmıştır.
ABD Milli Gelirler Kanunu Madde 1091, kendi kendine işlemi “bir bireyin bir hisse senedi veya menkul kıymeti zararına satması, bu satıştan önceki veya sonraki 30 gün içinde ise “büyük oranda aynı miktarda” hisse senedi veya menkul kıymet satın alması veya bunu yapacak bir sözleşme veya opsiyon satın alması” olarak tanımlar ve yasa dışı kabul eder.
Ne var ki bu yasaların çoğu, henüz kripto paralar ortaya çıkmadan önce oluşturulduğundan dolayı kripto paraları kapsamaz. Diğer yandan Ekim 2021 itibarıyla bu durum çok yakında değişebilir. ABD’de mali mevzuatı denetleyen ve yasa tasarıyla ilgili tavsiyelerde bulunan Ways and Means Komitesi, 13 Eylül 2021’de paylaştığı özet raporunda dijital varlıkların da kendi kendine işlem yasalarına tabi olmasını önerdi. Tavsiyenin kabul edilmesi halinde kendi kendine işlem yasaları, 31 Aralık 2021’den sonra kripto paralar için de geçerli olacak.
Türkiye de kendi kendine işlem gerçekleştirerek manipülasyon yapmanın yasa dışı olduğu ülkelerden biri. Sermaye Piyasası Kanunu Madde 107/1, kendi kendine işlem yoluyla yapılan manipülasyonu “işleme dayalı piyasa dolandırıcılığı suçu” olarak tanımlar ve ilgili madde şöyledir:
“Sermaye piyasası araçlarının fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleplerine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak amacıyla alım veya satım yapanlar, emir verenler, emir iptal edenler, emir değiştirenler veya hesap hareketleri gerçekleştirenler iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar. Ancak, bu suçtan dolayı verilecek olan adli para cezasının miktarı, suçun işlenmesi ile elde edilen menfaatten az olamaz.”
Diğer yandan işlediği suçtan dolayı etkin pişmanlık gösterenler için şöyle bir madde eklenmiştir:
“Birinci fıkrada tanımlanan suçu işleyen kişi pişmanlık göstererek, beş yüz bin Türk Lirasından az olmamak üzere, elde ettiği veya elde edilmesine sebep olduğu menfaatin iki katı miktarı kadar parayı, Hazineye; a) Henüz soruşturma başlamadan önce ödediği takdirde, hakkında cezaya hükmolunmaz b)Soruşturma evresinde ödediği takdirde, verilecek ceza yarısı oranında indirilir c)Kovuşturma evresinde hüküm verilinceye kadar ödediği takdirde, verilecek ceza üçte biri oranında indirilir.”
Bunlar da ilginizi çekebilir: