Yatırımcıların hisse senedi, emtia veya kripto para piyasası gibi piyasalarda gerçekleşmemesi amacıyla verdiği sahte emirlere yanıltıcı emir (spoofing) denir. Yanıltıcı emir veren yatırımcıların amacı bu emirlerin yerine getirilmesi değil, sahte bir arz-talep hissiyatı uyandırarak, piyasayı istedikleri yönde hareket göstermesi için manipüle etmektir.
Yanıltıcı emir veren yatırımcılar, bu emirleri genellikle manuel olarak değil, bot ve algoritmaların yardımıyla verirler. Bu botlar, otomatik olarak verdikleri alım veya satım emirlerini, gerçekleşmeye yaklaştıklarında iptal ederler.
Yanıltıcı emir neden verilir?
Kripto para piyasası dahil tüm piyasalarda, varlık fiyatlarını etkileyen en önemli faktörlerden biri yatırımcı duyarlılığı. Yatırımcıların yükseliş veya düşüş beklentisi, satın alma veya satış yapma eğilimlerini de etkileyeceğinden dolayı, varlık fiyatlarını belirleyen en önemli faktörlerden biri olarak görülüyor.
Yanıltıcı emir, piyasa duyarlılığını etkileyebilecek sahte bir alım veya satış baskısı oluşturmak amacıyla verilir. Aktif bir piyasa algısı oluşturmak isteyen yatırımcılar, verdikleri ve iptal ettikleri aynı büyüklükte emirler ile hacmi yanıltıcı bir şekilde artırırlar.
Yanıltıcı emir verenlerin amaçları uzun vadeli olabildiği gibi, anlık karşılar odaklı da olabilir. Yatırımcılar en fazla parayı genellikle türev piyasalarında ve marjlı pozisyonlar ve vadeli işlem pozisyonlarıyla kazanır. Piyasayı manipüle eden yatırımcılar, pozisyonlarının likide edilmesini önleyerek bu pozisyonlardan ciddi kâr edebilirler.
İlginizi çekebilir: Marj ticareti nedir, nasıl yapılır?
Yatırımcılar, kısa süreli dalgalanmalara sebep olarak anlık karlar elde etmek amacıyla yanıltıcı emir verebildikleri gibi, bu işlemlere uzun süre devam ederek fiyata yön verebilir ve göstergeleri dahi yanıltabilirler.
Örneğin belirli bir fiyat seviyesinden yanıltıcı alım emri veren yatırımcılar, piyasada talep olduğu algısını oluşturabilirler. Emir defterini inceleyen yatırımcılarda bu algı oluşması halinde, fiyatın yükseleceği beklentisiyle alım yapabilirler. Ne var ki yanıltıcı emir veren yatırımcı, piyasa söz konusu fiyat seviyesine yaklaştığında emrini iptal eder ve fiyat düşmeye devam eder.
Yanıltıcı emir örneği. Kaynak: Bharadwaj Rallabandi/Twitter
Yanıltıcı emrin işe yaraması için, emri verenin piyasayı etkileyebilecek kadar büyük bir emir verebiliyor olması, yani yüksek sermayeye sahip olması gerekir. Yanıltıcı emir veren yatırımcılar, piyasa ortalamasının üzerinde emirler vererek hem fiyatı etkileyebilecekleri algısını oluşturur, hem de bu emirlerin gerçek yatırımcılar tarafından gerçekleştirilme ihtimalini azaltırlar.
Diğer yandan beklenmedik fiyat hareketleri, yanıltıcı emir verenlerin planını bozabildiği için, yüksek dalgalanmanın görüldüğü dönemler bu işlemi gerçekleştirmek için son derece risklidir. Yatırımcıların fırsatı kaçırma korkusuyla piyasa akın ettiği durumlarda verilen yanıltıcı emirler gerçekleşebilir. Benzer şekilde, kısa pozisyon sıkışması sonucu yaşanan ralliler veya uzun pozisyon sıkışması sonucu görülen piyasa çöküşleri de yanıltıcı emirlerin aniden gerçekleştirilmesiyle sonuçlanabilir.
İlginizi çekebilir: Kısa (short) ve uzun (long) pozisyon nedir?
Yanıltıcı emir yasal mı?
Yanıltıcı emir vererek piyasayı manipüle etmek, çoğu ülkede suç olarak kabul edilir. Örneğin ABD, yanıltıcı emir vermeyi 2010 Dodd-Frank Yasası altında yasaklamıştır. Borsa ve emtia piyasalarında yanıltıcı emir faaliyetlerini denetlemekten sorumlu kuruluş ise Emtia Vadeli İşlemler Alım Satım Komisyonu’dur.
ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC), 15 Ekim 2021’de Bitcoin ile ilişkili ilk borsa yatırım fonu (ETF) olan ProShares Bitcoin Strategy ETF’yi onaylayana kadar, tüm Bitcoin ETF başvurularını reddediyordu. SEC, söz konusu başvuruları reddetmesinden sebeplerinden biri olarak ise Bitcoin piyasasının manipülasyona açık olmasını gösteriyordu.
Yanıltıcı emir yoluyla piyasa manipülasyonu, Birleşik Krallık’ta da yasa dışı kabul ediliyor. Finansal Yönetim Otoritesi (FCA), yanıltıcı emir verdiğini tespit ettiği kişi ve kuruluşlara para cezası verme yetkisine sahip.
Yanıltıcı emirin yasa dışı olduğu ülkelerden biri de Türkiye. 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nun 107/1 maddesinde "sermaye piyasası araçlarının alım ve satımını yapmak, emir vermek, emir iptal etmek, emir değiştirmek veya hesap hareketleri gerçekleştirmek" olarak tanımlanan işlem bazlı piyasa dolandırıcılığına yanıltıcı emir de dahildir. Söz konusu kanun maddesi, fiili bir "tehlike suçu" olarak düzenlemek suretiyle sonucun gerçekleşmesini şart koşmamıştır.
Sermaye Piyasası Kurulu’nun denetiminde olan bu piyasalarda yanıltıcı emir suçu işleyenler, kanuna göre “üç yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar.” Diğer yandan, işlediği suçtan pişmanlık duyanlar için 107/3 maddesinde şöyle belirtilir:
“Birinci fıkrada tanımlanan suçu işleyen kişi pişmanlık göstererek, beş yüz bin Türk Lirasından az olmamak üzere, elde ettiği veya elde edilmesine sebep olduğu menfaatin iki katı miktarı kadar parayı, Hazineye henüz soruşturma başlamadan önce ödediği takdirde, hakkında cezaya hükmolunmaz. Soruşturma evresinde ödediği takdirde, verilecek ceza yarısı oranında indirilir. Kovuşturma evresinde hüküm verilinceye kadar ödediği takdirde, verilecek ceza üçte biri oranında indirilir.”
Verilen ve daha sonra iptal edilen emirlerin yanıltıcı emir olup olmadığının tespiti oldukça zordur. Emirler sürekli tekrar göstermediği takdirde, çoğunlukla dikkat çekmezler. Bu nedenle düzenleyicilerin suçu tespit etmek için yatırımcıların niyetini de detaylı bir araştırma sonucu anlaması gerekir.
Yanıltıcı emire karşı nasıl önlem alınır?
Tespit edilmesi yukarıda da bahsedildiği gibi düzenleyiciler tarafından dahi zor olan yanıltıcı emirler, yatırımcıları da çoğunlukla gafil avlar. Özellikle de önemli destek ve direnç seviyeleri civarına yerleştirilen yanıltıcı emirlerin tespiti daha da zordur. Yine de yatırımcıların yanıltıcı emirlere karşı alabileceği bazı önlemler mevcut.
İlk ve en önemli tedbir, yatırım yaparken sürekli dikkatli olmak. Yatırımcılara bir fırsat gerçek olamayacak kadar iyi gözüküyorsa, çoğunlukla gerçek değildir. Bu nedenle yatırım yapmadan önce emir defterini birkaç gün incelemek ve emirlerin gerçek olup olmadığını tespit etmek faydalı olabilir.
Yanıltıcı emir örneği. Kaynak: Cryptocurrency Facts
Piyasa manipülasyonu yapan yatırımcılar, manipülasyonu sağlam bir zemine dayandırmak için piyasayla ilişkili haberlere uygun hareket ederler. Yani varlık fiyatlarını düşürmek isteyen yatırımcılar, olumsuz haberleri bekleyerek harekete geçebilirler. Burada asıl önemli nokta, bu tür haberlere fazla reaksiyon göstermemek ve uzun vadeli düşünmektir.
Emir defterinde yanıltıcı emir tespit edildiğinde, piyasanın hangi yöne ilerleyeceğini tahmin etmeye çalışarak buna göre pozisyon almak da mantıklı olabilir. Yine de uzun vadeli düşünerek hareket etmek, bu tür bir manipülasyondan sıyrılmanın en garanti yoludur.
Yanıltıcı emirlerin yaygın olarak görüldüğü borsalardan kaçınmak da faydalı olacaktır. Yanıltıcı emir, düşük hacimli piyasalarda daha etkilidir. Geleneksel piyasalar, bu nedenle yanıltıcı emirle kolayca manipüle edilemezler. Kripto para borsalarında da yüksek hacimli borsaları seçmek, manipülasyona maruz kalma riskini azaltacaktır.
Bunlar da ilginizi çekebilir: