Dünya genelinde merkez bankaları tarafından oluşturulan, oluşturulduğu ülkenin yasal para birimini dijital olarak temsil eden ve genellikle dağıtık defter teknolojisi (DLT) tabanlı olan token'lara merkez bankası dijital para birimi (CBDC) denir.
CBDC'ler, en basit tabiriyle bir ülkenin kendi para birimini temsilen bastığı dijital paralardır. Çoğu CBDC, kripto paralar ile aynı teknolojiyi kullansa da, iki varlık sınıfı bazı açılardan birbirinden ayrılıyor.
Kripto paralar ve CBDC'ler arasında ne fark var?
2010'lu yıllarda hayatımıza tam anlamıyla giren Bitcoin gibi kripto paralar, finans sektöründe büyük bir devrime imza attı. Projesi geliştirilen çoğu CBDC gibi DLT kullanan Bitcoin gibi kripto paralar ile CBDC'ler arasında ise bazı farklar bulunuyor.
İlk olarak Bitcoin ve Ethereum gibi blockchain ağları, tüm katılımcıların erişim sağlayabildiği ve işlem kaydedebildiği, izne dayalı olmayan açık blockchain ağlarını temsil ediyor. Tamamen merkeziyetsiz bir yapıya sahip bu tür kripto paralar, herhangi bir kişi veya oluşum tarafından oluşturulmuyor veya kontrol edilmiyor. Bu nedenle düzenlemeye ihtiyaç duymayan ve sansüre dayanıklı olan kripto paralar, CBDC'ler ile bazı noktalarda farklılık gösteriyorlar.
Diğer yandan CBDC'ler, bir ülkenin merkez bankası gibi merkezi oluşumlar tarafından geliştirilmesi ve kontrol edilmesi planlanan projelerdir. Çoğu CBDC projesi tıpkı Bitcoin gibi blockchain teknolojisine dayalı olsa da, bu blockchain ağları "izne dayalı", yani yalnızca seçili kişi ve oluşumların erişim sağlayabileceği veya değişiklik yapabileceği ağlar olacaktır. Bu nedenle kripto paralardaki durumun aksine bu oluşumlar, istedikleri işlemleri bloke edebilme, hesapları dondurma ve adresleri engelleme yetkisini elinde bulunduracaktır.
Diğer yandan Bitcoin gibi çoğu kripto para (stablecoin'ler hariç), kripto paranın değerini desteklemek için herhangi bir rezerv varlığı bulundurmuyor. Bunun aksine CBDC projeleri, bir yasal parayı temsil ettiklerinden dolayı altın ve döviz rezervleri tarafından desteklenecek şekilde geliştiriliyor.
Kripto paraların nasıl sınıflandırılacağı (emtia, menkul kıymet veya para birimi) konusunda da dünya genelinde belirsizlikler sürüyor. Bu nedenle kripto paraların hangi kuruluşların denetim yetkisi altına girdiği netlik kazanmış değil. Diğer yandan CBDC'ler ise ülkelerin merkez bankası tarafından geliştirildiklerinden dolayı yasal para statüsüne sahip olacak ve merkez bankalarının denetimi altına girecekler.
CBDC'ler ne işe yarar?
Mevcut finans sistemi, giderek globalleşen ve dijitalleşen dünyanın ihtiyaçlarına ayak uydurmaya yeterli olmuyor. Bu noktada CBDC'ler, finans sistemine büyük faydalar sağlayabilir.
Günümüzde anlık olarak mesajlaşma gibi imkanlar hayatımızın ayrılmaz bir parçasıyken, para aktarım hizmetlerinde ise işlemlerin tamamlanması saatler, hatta günler sürebiliyor. CBDC'ler ise tıpkı kripto paralar gibi dünyanın bir noktasından öbür ucuna dakikalar içerisinde para göndermeyi mümkün hale getiriyor.
Merkez bankası dijital para birimleri, bunun yanı sıra aracılara olan bağımlılığı ortadan kaldırarak geleneksel para aktarım sistemlerine kıyasla çok daha düşük ücretler ile para göndermeyi de mümkün kılıyor.
Kripto paralara ilişkin sorunlardan biri olan yasa dışı amaçlar için kullanım da CBDC'ler ile çözülüyor. Merkezi bir oluşum tarafından denetlenen CBDC'ler, yasa dışı kullanımın tespiti halinde fonlara el koymaya veya işlemleri bloke etmeye imkan veriyor.
Hangi ülkeler CBDC geliştirdi?
CBDC, Şubat 2021 itibarıyla çoğu ülke için yalnızca bir proje durumunda. Bu projeyi hayata geçiren ülkelerden biri ise Venezuela oldu.
Venezuela, Şubat 2018'de petrol fiyatına sabitlenen bir CBDC olan Petro'yu piyasaya sürdü. Ne var ki Petro, ülkede tahmin edildiği kadar yüksek bir kullanım sayısına ulaşamadı.
CBDC çalışmalarını yürüten bir diğer ülke de Çin. Dijital yuan projesini birkaç yıldır geliştiren Çin, ilk CBDC testlerini geçtiğimiz yıl nisan ayında başlatmıştı. CBDC konusunda en ön saflarda yer alan ülkelerden biri olan Çin, dijital yuan testlerini sürdürüyor.
Rusya da CBDC konusunu araştıran ülkelerden biri. CBDC'nin ülkeye fayda sağlayacağını düşünen Rusya, 13 Ekim'de konu üzerine araştırmaların başladığını duyurmuştu.
CBDC'lerin henüz araştırma aşamasında olduğu Avrupa'da da Avrupa Merkez Bankası (ECB), 2021 yılı içerisinde konuyla ilgili kesin bir karar almayı planlıyor.
Son olarak Türkiye de aktif bir CBDC projesi yürütüyor. Merkez Bankası Başkanı Naci Ağbal, Türkiye'nin merkez bankası dijital para birimi için "kavramsal" araştırma sürecinin tamamlandığını ve pilot testlere 2021'in ikinci yarısında başlanmasının planlandığını duyurdu.